باور مهدوی تا عصر امام رضا(ع) چگونه حفظ شد؟
- همانطور که میدانید مژده به ظهور امام مهدی(عج)از همان سالهای آغازین ظهور اسلام آغاز شد و پیامبر(ص) در هر فرصت و مناسبتی که پیش میآمد مردم را به ظهور عدالتگستر موعود در آخرالزمان بشارت میدادند و آنها را از نسل و تبار، تولد وغیبت، ویژگیهای ظاهری، نشانههای ظهور، شاخصههای قیام رهاییبخش و مؤلفههای حکومت جهانی آن حضرت آگاه میکردند تا آنجا که این سیر پس از رحلت نبی مکرم (ص) در میان اهل بیت طاهرین ایشان استمرار یافت و هر یک از ایشان نیز در عصر خود تلاش کردند باور مهدوی و فرهنگ انتظار را در میان امت اسلامی زنده و پویا نگه دارند و بدین طریق پیروان خود را در برابر هجوم مصایب، رنجها، دردها و بلاهای گوناگونی که از سوی حاکمان جور بر آنها روا داشته میشد، صبر و پایداری بخشند. این حرکت رو به گسترش معارف مهدوی در زمان امام باقر و امام صادق(ع) به اوج خود رسید و آن دو امام بزرگوار ضمن تبیین، تشریح، پالایش و پیرایش آموزههای اسلامی در زمینههای مختلف اعتقادی، اخلاقی و فقهی و تحکیم پایههای ایمانی پیروان خود، تلاش فراوانی برای توسعه و تعمیق اندیشه مهدوی و فرهنگ انتظار در میان شیعیان مبذول داشتند. اما پس از صادقین(ع) امامی که بیش از همه بر مواریث شیعی در زمینه باور مهدوی و فرهنگ انتظار افزود و گنجینههای گرانبهایی برای امت اسلام به یادگار گذاشت، امام رضا(ع) بودند و بر اساس مسند الامام الرضا(ع) افزون بر 30 روایت از ایشان در زمینه باور مهدوی و فرهنگ انتظار نقل شده است.
یکی از مهمترین دیدگاههای امام رضا(ع) در خصوص باور مهدوی، خالی نبودن زمین از حجت الهی است، این باور به چه معناست؟
- امام رضا(ع) در مواضع متعددی با تأکید بر اینکه زمین هیچگاه از حجت الهی و امام بحق خالی نمیماند به طور غیر مستقیم موضوع امامت حضرت مهدی(عج) را تثبیت میکردند، چنانکه آن حضرت در پاسخ «سلیمان الجعفری» یا«سلیمان بن جعفر الحمیری» که میپرسد: آیا زمین از حجت خدا خالی میماند؟ میفرماید: اگر زمین به اندازه یک چشم برهم زدن از حجت خالی بماند، ساکنانش را در خود میبرد.
امام رضا(ع) براساس این روایت تاکید میکند تا آستانه قیامت زمین از امامی که حجت خداست خالی نخواهد ماند، هر چند در مقاطعی از تاریخ این حجت الهی بنا بر ضرورتهایی در غیبت به سر برد.
آن حضرت برای دادن آگاهی و شناخت کافی از مهدی موعود به آحاد جامعه از چه تدابیری بهره بردند؟
- با توجه به لزوم شناخت امام دوازدهم و لزوم جلوگیری از حیرت و سرگردانی شیعه در شناسایی منجی موعود، امام رضا(ع) در احادیث متعددی، گاه به نقل از پدران و اجداد طاهرینش تا رسول خدا (ص) گاه بدون نقل از ایشان به معرفی سلسله نسب آن امام میپرداختند.
امام هشتم(ع) چه صفات و ویژگی هایی را برای امام زمان(عج) برشمردند؟
- امام رضا(ع) در موارد متعددی به توصیف ویژگیهای ظاهری و جسمی امام مهدی(ع) پرداختهاند تا باب هرگونه شبهه و اشتباه را بر مردم ببندند؛ از جمله آن که ایشان در پاسخ «ریان بن صلت» که میپرسد: آیا صاحب این امر، حکومت اهل بیت(ع) شمایید؟ میفرماید: من صاحب این امر هستم، اما آنکه زمین را پر از عدل میکند همچنانکه پر از جور شده بود، من نیستم. چگونه من با این ناتوانی جسمی که میبینی میتوانم او باشم. به درستی که قائم کسی است که به هنگام قیامش در سن پیرمردان و با چهره جوانان ظاهر میشود ... او چهارمین فرزند من است. خداوند او را تا زمانی که بخواهد در پوشش خود غایب میسازد، سپس او را آشکار میسازد تا زمین را به وسیله او از قسط و عدل آکنده سازد آنچنانکه از جور و ستم پر شده بود.
هشتمین پیشوای شیعه در مورد نشانههای ظهور حضرت قائم(عج)، چه نکاتی را به منتظران گوشزد فرمودند؟
- آن حضرت در روایتی میفرماید : نشانه او این است سن پیران و چهره جوانان دارد، تا آنجا که وقتی کسی او را مشاهده میکند گمان میبرد که چهل سال یا کمتر دارد. به درستی که از نشانههای او این است که گذر شب و روز او را پیر و سالخورده نمیسازد تا زمانی که اجل او فرا رسد.» و باز در روایت دیگری تاکید دارد که:« پدر و مادرم به فدای او که همنام جدّم، شبیه من و شبیه موسی بن عمران است، بر او نوارهای نورانی است که از پرتو نور قدس روشنایی میگیرد.»
مسأله غیبت و در نهان بودن حضرت مهدی(عج) یکی از نکاتی است که همه سوالات بسیاری در مورد آن مطرح میکنند، امام هشتم(ع) در این زمینه به چه نکاتی اشاره داشتند؟
- امام رضا(ع) نیز چون دیگر اجداد طاهرینش موضوع غیبت آخرین حجت حق را پیشبینی و شیعیان را برای برخورد با این پدیده آماده کرده است. در یکی از روایاتی که «حسن بن علی بن فضال» از آن حضرت نقل کرده، در این زمینه چنین میخوانیم: «گویا شیعیان را میبینم که به هنگام فقدان سومین فرزند من... سرگردانند و او را نمییابند. گفتم: چرا اینگونه است، ای پسر رسول خدا؟ فرمود: زیرا امامشان از آنها غایب شده است. پرسیدم: چرا؟ فرمود: برای اینکه هنگام قیامش با شمشیر، بیعت هیچکس بر گردنش نباشد.
همچنین امام هشتم شیعیان در زمینه غیبت آخرین امام، به نقل از پدران بزرگوار خود از رسول اکرم(ص) چنین روایت میکند: سوگند به آنکه مرا بحق به عنوان بشارت دهنده برگزید، [ امام ] قائم از فرزندان من، براساس پیمانی که ازجانب من برعهده اوست، از دیدهها پنهان میشود تا آنجا که بیشتر مردم میگویند: خدا نیازی به خاندان محمد ندارد و گروهی دیگر در ولادت او شک میکنند. پس هر کس زمان او را دریابد باید به دین او درآویزد و به واسطه شک خود برای شیطان راهی به سوی خود باز نسازد، تا شیطان او را از آیین من زایل و از دین من بیرون نکند. همچنانکه پیش از این پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد. به درستی که خداوند عزّوجلّ شیطان را سرپرست کسانی که ایمان ندارند، قرار داده است.
اما در فضیلت انتظار و چشم به راه بودن حضرت مهدی(عج) فضایل بسیاری مطرح شده است، امام رضا(ع) در این زمینه چه دیدگاهی دارند؟
- موضوع دیگری که در زمینه باور مهدوی در کلام امام رضا(ع) یافت میشود، موضوع «انتظار فرج» یا چشم به راه گشایش بودن است. آن حضرت در روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار فرج اشاره کردهاند. از جمله در روایتی خطاب به «حسن بن جهم» که از ایشان در مورد «فرج» میپرسد، میفرماید: آیا میدانی انتظار فرج جزیی از فرج است؟ گفتم: نمیدانم مگر اینکه شما به من بیاموزید. فرمود: آری انتظار فرج، جزیی از فرج است. در روایت دیگری نیز اشاره میفرماید: چه نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا سخن بنده صالح خدا را نشنیدی که فرمود: انتظار برید که من هم با شما منتظرم، پس منتظر باشید که من هم با شما از منتظرانم، بر شما باد به صبر و بردباری؛ چرا گشایش بعد از ناامیدی فرا میرسد و به تحقیق کسانی که پیش از شما بودند از شما بردبارتر بودند. و سرانجام در روایت بسیار زیبایی فضیلت انتظار را چنین تشریح میکند: « آیا هیچیک از شما خوش ندارد در خانه خود بماند، نفقه خانوادهاش را بپردازد و چشم به راه امر ما باشد؟ پس اگر در چنین حالی از دنیا برود مانند کسی است که به همراه رسول خدا(ص) در [نبرد] بدر به شهادت رسیده است و اگر هم مرگ به سراغ او نیاید مانند کسی است که به همراه قائم ما و در خیمه او باشد.